Bozulus Türkmenleri: Akkoyunlulardan kalma Türkmen halkına Osmanlı defter kayıtlarında Bozulus denilmektedir. Tarihçiler bu konuyla ilgili olarak Bozulus Türkmenleri'ne böyle bir sıfatın nasıl verildiğini net açıklayamıyorlar.
Bozulus aşiretleri
Bozulus hakkındaki ilk bilgileri 1540 tarihli Osmanlı defter kayıtlarından öğreniyoruz. Bu il ana kol olarak ikiye ayrılıyor:
1. Diyarbakır Türkmenleri (Asıl Bozulus)
2. Dulkadir Türkmenleri.
Diyarbakır Türkmenleri Asıl Bozulus (Akkoyunlu bakiyeleri) ile Halep Türkmenleri'nin toplamıdır.
Dulkadir Türkmenleri'nden başka bir de Suriye yani Şam Türmenleri vardır ki, bunlar da genelde Halep Türkmenlerinden sayılır.
Bozulus'un Diyarbakır kolundan olan aşiretler:
Hamzahacılı, Kocahacılı, Musullu (Musulcalu), İzzettin Haculu, Haydarlu, İvaz, İshak, Yurtçu, Purnek (Pornek).
Bunlardan başka defterde zikredilen cemaatler de vardır. Oğulbeyli, Tabanlu, Süleyman Haculu, Şeyhli, Danişmentlü, Alahacılı gibi. Kanûnî devrindeki defterde asıl Bozulus gurubunda Avşar, Bayat, Kargın, Döğer gibi Oğuz Boyuna bağlı kabileler de zikredilmektedir.
Bozulus'un Dulkadirli koluna bağlı aşiretler:
Defterde bu gurubun birinci aşireti Cirit Sultan Hacılı'dır. Sonra Kurt Mihmatlu, Dokuz Kavurgalu, Mamalu, Kişne, Akçalı boyları zikrediliyor. Dulkadirli sahasında Avşar ve Eymür boylarından başka Bayat aşiretinin Şambayadı kolu da bulunmaktadır. İkinci Murat devrinde, Bozok bölgesinde Yörgüç Paşa'nın bastırdığı Kızılkocalı aşireti de Dulkadirli'dir.
Bozulus'un Şam Türkmeni koluna bağlı aşiretler:
Kanûnî devrinde yazılan birinci Bozulus defterinde Suriye Türkmenleri Tavaif-i Türkmanen Şam, yani Şam Türkmeni diye geçiyor. Hemen hepsinin Halep Türkmenlerine bağlı boy ve oymaklardan olduğu kabul ediliyor. Köpekli Avşarı, Harbendelu, Beydilli oymakları, Halep Türkmenleri'ne bağlıdır. Karakoyunlu, Eymür, Ulaşlı, Avcı gibi teşekküller gene Halep Türkmenleri'yle ilgilidir.
Kanûnî'nin Nahçivan seferinde İranlılar, Bozulus'un bazı oymaklarını Osmanlılara karşı kullanmışlardır.
Bozulus, Mardin'in güneyindeki Deyrizor'dan Erzurum'a kadar olan bölgede yayılmakta bazen Gürcistan'a, İran sınırlarına kadar gitmekteydiler. 1583'te Çıldır yakınında Cambaz Çuru denilen yerde İran uç beylerinin baskınıyla karşılaşıp, büyük mal ve davar kaybına uğradılar. 1578 İran-Osmanlı savaşlarının sebepleri arasında bu Ulus Türkmenleri'nin İranlılarca yağmalanma hadiseleri de vardır.
Demek ki, Osmanlılar İran'daki, İranlılar da Osmanlı'daki Türkmenleri hep yağma etmiştir. Bu halk iki arada bi derede kalınca başının derdine düşmüştür. 1613 tarihli bir belgede Bozulus oymaklarının Anadolu ve Karaman eyâyetlerine yayılmaya başladığı, Sivas dolaylarındaki Yeni İl Türkmenleri'nin de Orta Anadolu'ya geçtikleri yazılıdır. Batıya gelenlerin büyük bölümü Afyon, Akşehir, Kütahya bölgesinde yurt tutmuşken, devletin vergi baskısıyla Aydın, Saruhan, Menteşe taraflarına dağılmışlar, hatta denizi geçip Rodos ve İstanköy adalarına gitmişlerdir.
Bozulus'tan savaş gücü olarak ilk defa Viyana bozgunundan sonraki kargaşa döneminde istifade edilmiştir. Hem iç ayaklanmaların bastırılmasında görevlendirilmiş, hem de Viyana bozgunundan sonraki Avusturya seferinde bazı aşiretler savaşa gönderilmiştir. Meselâ, Hamzahacılı, Gündeşli, Şeyhli, Köçekli aşiretlerinin baş bilenleri (kethüdalar) Konya'ya çağrılıp "Beg" ünvanıyla ve bin altı yüz atlıyla sefere iştirak ettirilmiştir. Ne var ki ateşli silahlara henüz alışmamış olan kuvvet Avusturyalılar'ın yoğun topçu ateşi karşısında şaşırıp geri çekilince paniğe sebep olmuşlardır. Bozgunu önlemek için ileri atılan Sadrazam Köprülü Fazıl Mustafa Paşa, şehit olmuştur.
Tarihlerin yazdığı bu ünlü Salankamin Savaşı, Bozulus'un iştirak ettiği ilk Osmanlı savaşıdır. Bozulus, Akkoyunular'ın Anadolu'daki en önemli bakiyesidir. Bir bölümü Erzincan, Erzurum ve daha ötede kalmıştır ki bunların alevi olanları daha Şah İsmail zamanında Safevi Devleti'ne katılmıştır. (Ustahacılı, Rumlu, Şamlu)
Bölgede kalan Sünni Türkmenler de daha sonraları Türkmen ağalığı teşkilatı içinde Osmanlı'ya bağlanmıştır. Bunlardan İran'a giden sünni Pornek ve Musullu aşiretlerine Türkmen denilmiştir. Devletin et ihtiyacını uzun süre bu Türkmen ağalığıyla, Bozulus halkı karşılamıştır. "Eyi at, katır ve deveyi yukarı canibe (Kafkasya) ziyade baha ile satup" gibi cümlelerin geçtiği ticari vesikalar vardır.
Bozulus'un ana İskân grupları
Birinci Bozulus Kafilesi
Yeni İl Türkmenleri'nden Musacalı'nın da içinde bulunduğu Üsküdar Türkmeni, Yabaneri dedikleri Halep Türkmeni, Musacalı'nın da içinde bulunduğu, Dulkadir Türkmenleri toprağı işlemesini biliyor, Halep Türkmenleri ise sadece hayvancı. O sebeple "yabaneri" denilmiştir. Hem çiftçi, hem de hayvancı olan Türkmenlere sürüsünden kurbanlı tarlasından ekmekli deniliyor.
İkinci Bozulus Kafilesi
Hamzahacılılar, Akşehir, Ilgın ve yakın çevresine gelmişler. Aşiretin diğer adı Atçekenli.
Üçüncü Bozulus Kafilesi
Gündeşli, Kürt Mihmatlu
Bozulus aşiretleri
Bozulus hakkındaki ilk bilgileri 1540 tarihli Osmanlı defter kayıtlarından öğreniyoruz. Bu il ana kol olarak ikiye ayrılıyor:
1. Diyarbakır Türkmenleri (Asıl Bozulus)
2. Dulkadir Türkmenleri.
Diyarbakır Türkmenleri Asıl Bozulus (Akkoyunlu bakiyeleri) ile Halep Türkmenleri'nin toplamıdır.
Dulkadir Türkmenleri'nden başka bir de Suriye yani Şam Türmenleri vardır ki, bunlar da genelde Halep Türkmenlerinden sayılır.
Bozulus'un Diyarbakır kolundan olan aşiretler:
Hamzahacılı, Kocahacılı, Musullu (Musulcalu), İzzettin Haculu, Haydarlu, İvaz, İshak, Yurtçu, Purnek (Pornek).
Bunlardan başka defterde zikredilen cemaatler de vardır. Oğulbeyli, Tabanlu, Süleyman Haculu, Şeyhli, Danişmentlü, Alahacılı gibi. Kanûnî devrindeki defterde asıl Bozulus gurubunda Avşar, Bayat, Kargın, Döğer gibi Oğuz Boyuna bağlı kabileler de zikredilmektedir.
Bozulus'un Dulkadirli koluna bağlı aşiretler:
Defterde bu gurubun birinci aşireti Cirit Sultan Hacılı'dır. Sonra Kurt Mihmatlu, Dokuz Kavurgalu, Mamalu, Kişne, Akçalı boyları zikrediliyor. Dulkadirli sahasında Avşar ve Eymür boylarından başka Bayat aşiretinin Şambayadı kolu da bulunmaktadır. İkinci Murat devrinde, Bozok bölgesinde Yörgüç Paşa'nın bastırdığı Kızılkocalı aşireti de Dulkadirli'dir.
Bozulus'un Şam Türkmeni koluna bağlı aşiretler:
Kanûnî devrinde yazılan birinci Bozulus defterinde Suriye Türkmenleri Tavaif-i Türkmanen Şam, yani Şam Türkmeni diye geçiyor. Hemen hepsinin Halep Türkmenlerine bağlı boy ve oymaklardan olduğu kabul ediliyor. Köpekli Avşarı, Harbendelu, Beydilli oymakları, Halep Türkmenleri'ne bağlıdır. Karakoyunlu, Eymür, Ulaşlı, Avcı gibi teşekküller gene Halep Türkmenleri'yle ilgilidir.
Kanûnî'nin Nahçivan seferinde İranlılar, Bozulus'un bazı oymaklarını Osmanlılara karşı kullanmışlardır.
Bozulus, Mardin'in güneyindeki Deyrizor'dan Erzurum'a kadar olan bölgede yayılmakta bazen Gürcistan'a, İran sınırlarına kadar gitmekteydiler. 1583'te Çıldır yakınında Cambaz Çuru denilen yerde İran uç beylerinin baskınıyla karşılaşıp, büyük mal ve davar kaybına uğradılar. 1578 İran-Osmanlı savaşlarının sebepleri arasında bu Ulus Türkmenleri'nin İranlılarca yağmalanma hadiseleri de vardır.
Demek ki, Osmanlılar İran'daki, İranlılar da Osmanlı'daki Türkmenleri hep yağma etmiştir. Bu halk iki arada bi derede kalınca başının derdine düşmüştür. 1613 tarihli bir belgede Bozulus oymaklarının Anadolu ve Karaman eyâyetlerine yayılmaya başladığı, Sivas dolaylarındaki Yeni İl Türkmenleri'nin de Orta Anadolu'ya geçtikleri yazılıdır. Batıya gelenlerin büyük bölümü Afyon, Akşehir, Kütahya bölgesinde yurt tutmuşken, devletin vergi baskısıyla Aydın, Saruhan, Menteşe taraflarına dağılmışlar, hatta denizi geçip Rodos ve İstanköy adalarına gitmişlerdir.
Bozulus'tan savaş gücü olarak ilk defa Viyana bozgunundan sonraki kargaşa döneminde istifade edilmiştir. Hem iç ayaklanmaların bastırılmasında görevlendirilmiş, hem de Viyana bozgunundan sonraki Avusturya seferinde bazı aşiretler savaşa gönderilmiştir. Meselâ, Hamzahacılı, Gündeşli, Şeyhli, Köçekli aşiretlerinin baş bilenleri (kethüdalar) Konya'ya çağrılıp "Beg" ünvanıyla ve bin altı yüz atlıyla sefere iştirak ettirilmiştir. Ne var ki ateşli silahlara henüz alışmamış olan kuvvet Avusturyalılar'ın yoğun topçu ateşi karşısında şaşırıp geri çekilince paniğe sebep olmuşlardır. Bozgunu önlemek için ileri atılan Sadrazam Köprülü Fazıl Mustafa Paşa, şehit olmuştur.
Tarihlerin yazdığı bu ünlü Salankamin Savaşı, Bozulus'un iştirak ettiği ilk Osmanlı savaşıdır. Bozulus, Akkoyunular'ın Anadolu'daki en önemli bakiyesidir. Bir bölümü Erzincan, Erzurum ve daha ötede kalmıştır ki bunların alevi olanları daha Şah İsmail zamanında Safevi Devleti'ne katılmıştır. (Ustahacılı, Rumlu, Şamlu)
Bölgede kalan Sünni Türkmenler de daha sonraları Türkmen ağalığı teşkilatı içinde Osmanlı'ya bağlanmıştır. Bunlardan İran'a giden sünni Pornek ve Musullu aşiretlerine Türkmen denilmiştir. Devletin et ihtiyacını uzun süre bu Türkmen ağalığıyla, Bozulus halkı karşılamıştır. "Eyi at, katır ve deveyi yukarı canibe (Kafkasya) ziyade baha ile satup" gibi cümlelerin geçtiği ticari vesikalar vardır.
Bozulus'un ana İskân grupları
Birinci Bozulus Kafilesi
Yeni İl Türkmenleri'nden Musacalı'nın da içinde bulunduğu Üsküdar Türkmeni, Yabaneri dedikleri Halep Türkmeni, Musacalı'nın da içinde bulunduğu, Dulkadir Türkmenleri toprağı işlemesini biliyor, Halep Türkmenleri ise sadece hayvancı. O sebeple "yabaneri" denilmiştir. Hem çiftçi, hem de hayvancı olan Türkmenlere sürüsünden kurbanlı tarlasından ekmekli deniliyor.
İkinci Bozulus Kafilesi
Hamzahacılılar, Akşehir, Ilgın ve yakın çevresine gelmişler. Aşiretin diğer adı Atçekenli.
Üçüncü Bozulus Kafilesi
Gündeşli, Kürt Mihmatlu